مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

آنچه اینک ملاحظه می کنید، متن دفاعیه خانم مرضیه بنی اسدزاده از پایان نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «تبیین فضای نزول آیات مربوط به حضرت موسی(ع) در قرآن» است که تحقیق و نگارش آن به راهنمایی اینجانب و مشاورت دکتر غلامحسین اعرابی به پایان رسیده و ان شاء‌الله روز یک شنبه مورخ 29/ 2/ 92 در واحد خواهران دانشگاه قم دفاع می شود.  

با عرض سلام و ادب خدمت حضار گرامی، در ابتدا بر خود لازم می دانم از جناب آقای دکتر نکونام که با مسئولیتی بی نظیر و دلسوزانه و بسیار بیشتر از وظایف استاد راهنما، از ابتدا همراهیم نمودند و تا آخرین لحظات اتمام این پژوهش از هیچ کمکی دریغ نورزیدند، تشکر و قدردانی کنم. همچنین تشکر می­کنم از جناب آقای دکتر اعرابی  که لطف خود را از اینجانب دریغ نکرده و مرا از مشاوره­های خود بهره­مند ساختند.

از جناب آقای دکتر دیاری که به بنده افتخار دادند و داوری پایان نامه را پذیرفتند تشکر و قدردانی می کنم؛ همین طور از قبول زحمت و تشریف فرمایی نماینده ی محترم تحصیلات تکمیلی و ناظر شکلی، جناب آقای دکتر مفتح تشکر می کنم.

ممنون و سپاسگزارم از همسر مهربانم که در همه مراحل با صبوری و بزرگواری همراهیم نموده و بی حوصلگی ها و کوتاهی های مرا در مدت انجام این تحقیق، تحمل کرد.

موضوع این پژوهش تبیین فضای نزول آیات مربوط به حضرت موسی(ع) در قرآن است. در این پژوهش بررسی می کنیم که هر کدام از فرازهای قصه حضرت موسی(ع) که در آیات سوره های قرآن آمده، چه مناسبتی با شرایط و مقتضیات تاریخی زمان نزول این آیات دارد. در این پژوهش ابتدا آیات مرتبط با موضوع جمع آوری به ترتیب نزول شدند، سپس در 5 فصل موضوع بندی شدند و آنگاه مناسبت نزول هر آیه با توجه به تاریخ نزول آن سوره مورد بررسی قرار گرفته است. از آنجای که آیات مربوط به حضرت موسی(ع) تاکنون با چنین رویکردی مورد بررسی قرار نگرفته است، می توان جنبه نوآوری این تحقیق را همین رویکرد جدید برشمرد.

سؤال اصلی مطرح در این تحقیق این است که چه مناسباتی میان فرازهای قصه حضرت موسی(ع) در آیات قرآن و مقتضیات عصر نزول وجود داشته است؟ به عبارت دیگر هر فرازی از قصه حضرت موسی(ع) که در آیات قرآن ذکر شده، چه تناسبی با شرایط و مقتضیات دوره رسالت پیامبر اسلام(ص) داشته است. پیش فرض این سؤال این بوده است که قرآن یک کتاب قصه نیست و اگر در قرآن قصصی آمده، به جهت تناسب با مقضیات عصر نزول قرآن بوده است.

این پایان نامه در شش فصل سامان یافته است:

در فصل اول، که همان فصل کلیات است، برخی مباحث بنیادی چون تعریف موضوع، سؤالات و فرضیه های تحقیق، ضرورت انجام این تحقیق و پیشینه آن بررسی شده است. همچنین درباره دو موضوع تفسیر تاریخی و تفسیر موضوعی مطالبی آمده است.

فصل دوم، شامل مناسبت تاریخی آیاتی از قرآن است که در آنها تنها نامی از حضرت موسی(ع) برده شده است. مناسبت نزول این آیات در مواردی این بوده است که دین محمد(ص) در راستای ادیان گذشته است و در مواردی در مقام بیان تشابه آزار و اذیت های قوم محمد(ص) با آزار و اذیت هایی بوده است که قوم موسی(ع) در مورد پیامبرشان روا می داشتند تا هم موجب تثبت قلب پیامبر اسلام(ص) و مسلمانان بوده باشد و هم مشرکان مکه به سرانجامی چون سرانجام فرعونیان انذار شده باشند.

فصل سوم، شامل مناسبت تاریخی آیاتی از قرآن است که به مجازات فرعون و سرکشی و طغیان او اشاره دارد. اکثر این آیات در اوایل دوران مکی نازل شده است؛ زمانی که مسلمانان اندک بودند و دعوت اسلام هنوز فراگیر نشده بود، خداوند با یادآوری عاقبت فرعون، سران مشرک قریش همچون ابوجهل را تهدید می کند و به مسلمانان اندک بشارت می دهد که به زودی بر مشرکین پیروز خواهند شد.

در فصل چهارم، به مناسبت تاریخی آیاتی پرداخته شده است که در آنها سخن از کتاب حضرت موسی(ع) به میان آمده است. مناسبت نزول این آیات گاهی مضامین مشترکی بود که در تورات و قرآن وجود داشته است. در موارد دیگر مناسبت نزول این آیات تسلی پیامبر(ص) و یارانش و تهدید مشرکین مکه که همچون تکذیب کنندگان امت موسی(ع) بوده است که معجزه پیامبرشان را انکار می کردند و گاهی به مناسبت تأیید حقانیت پیامبر(ص) در تورات بوده است.

در فصل پنجم، به بیان مناسبت تاریخی قصصی از حضرت موسی(ع) پرداخته شده که در سور مکی آمده است. به طور کلی در سور مکی بیشتر فرازهایی از قصه حضرت موسی(ع) بیان شده است که درباره تقابل آن حضرت و فرعون بوده است؛ زیرا این فرازها تناسب بیشتری با شرایط مسلمانان مکه و مشرکان قریش دارد؛ به همین رو، عذاب فرعونیان و نجات بنی اسرائیل مکرر بیان شده است تا از رهگذر آن پیروزی و غلبه بر مشرکان قریش به یاران پیامبر(ص) وعده داده شده باشد و مشرکان مکه نیز به هلاکت و شکست انذار گردیده باشند.

در فصل ششم، که آخرین فصل این پژوهش است، مناسبت تاریخی فرازهایی از قصه حضرت موسی(ع) بیان شده که در سور مدنی ذکر شده است. مناسبت نزول فرازهای قصه آن حضرت در این سوره ها مخالفت یهودیان مدینه با پیامبر اسلام(ص) است. در این سوره ها مکرر تکرار می شد که یهودیان با وجود اطلاع از حقانیت پیامبر(ص) و دین اسلام دست به انکار آن و بهانه جویی ها و آزار و اذیت پیامبر(ص) روی آوده بودند.

حاصل سخن آن که فرازهای داستان حضرت موسی(ع) به تناسب شرایط تاریخی دوره رسالت پیامبر اسلام(ص) نازل گردیده است. در دوره مکی به جهت مخالفت و مقابله مشرکان مکه با پیامبر اسلام(ص) و فشار و شکنجه آنان بر مسلمانان مکه، بیشتر فرازهایی از داستان حضرت موسی(ع) بیان شده است که به تقابل موسی(ع) و فرعون اشاره دارد. همچنین در دوره مدنی فراز هایی از داستان حضرت موسی(ع) آمده است که با شرایط آن دوره و مخالفت و دشمنی یهودیان مدینه با پیامبر(ص) تناسب دارد.

به امید آن که توانسته باشم، قدم هایی کوچک در راه قرآن برداشته باشم  .

با تشکر از سعه صدر حضار گرامی